Hezwi o ima nga heyi nḓila, Khaya u khou zwi pfa uri khotsi awe vho muzwondolola sa ḽibuka ḽa u mila vhathu.

“Ndi khou ḓo saina heḽi bammbiri ḽa STEM (mbekanyamushumo ya Saintsi, Thekinoḽodzhi, Vhuinzhiniara na Mbalo),” hu amba khotsi awe. “Nahone bammbiri iḽi ni khou fanela u ḽi ṋekedza Vho James matshelo nga matsheloni. U bva zwino u ya phanḓa, ndi ḓo vha ndi tshi tou ḓa u ni dzhia musi tshikolo tsho bva. Ndi ḓo humbela Vho James uri vha nṋekedze bammbiri ḽa mbekanyamushumo yoṱhe. Hezwo zwi amba uri ḓuvha kana tshifhinga tshine inwi na vha ni sa khou ita zwa STEM tshikoloni, ni tea u vha ni hayani.

Khaya a takusa tshifhaṱuwo tshawe a livhanisa maṱo awe na a khotsi awe. Iḽa miṱodzi ye a vha a tshi khou ḓifara uri i sa bve, ya tevhuwa mbwanda, mbwanda – musi a tshi elelwa uri a hu na zwine a nga dovha a kona u ita zwone. A sedza khotsi awe vha tshi doba iḽa DVD vha livha lufherani lwavho.

“Mma,” hu pfala ipfi ḽawe.

Mme awe vha mu kokodza, vha mu kuvhatedza.

***

Ndi nga madekwana a iḽo ḓuvha. Ndi tshifhinga tsha tshilalelo. Mme a Khaya vha lavhelesa musi muṱa wavho wo dzula ṱafulani ḽa tshiswiṱulo hu si na a ambaho na muṅwe. Mbilu yavho i vhavhela ṅwana wavho o dzulaho o livhana na khotsi awe, a tshi kho sokou tambisa zwiḽiwa nga lebula. Vha ḓivhona mulandu wa uri vho shela mulenzhe kha vhuṱungu hawe. Ndi ngani vho tendela tshiimo tshi tshi vhuya tsha swika afha? Ndi ngani vha songo ambavho? Huno vha a zwi ḓivha uri tshifhinga tsha u ḓisola hu sa vhuedzi tshithu tsho fhira, vha fanela u dzhia ḽiga zwino.

Nga ḓuvha ḽi tevhelaho tshiimo tsho no tou ṋaṋa. Khaya u tshimbila nḓuni o kotamisa ṱhoho, maṱo o tswukuluwa sa ane o ṱangulwa muya wawe vhusiku.

Mme a Khaya vha vula mulomo wavho uri vha ambe na mukalaha wavho. Zwe vhutoto. Vha tea u tou wana tshifhinga tshavhuḓi hune vha ḓo kona u amba na mukalaha.

Zwinoha, musi mukalaha wavho vho no vhuya u isa Khaya ngei tshikoloni, vho vha vho lugela u amba navho. Vho vha vho ima khishini, vha tshi khou sea vho lavhelesa tshinepe tshe vha fara tshanḓani tshavho.

Vha lindela vha tshi sendela tsini, vha kona u amba.

“Ndi humbula u nga hafha o vha e na miṅwaha ya 10,” vha ralo, vha tshi khou ṋekedza mukalaha wavho tshinepe.

“Vhomme Dlamini, a vha ambe zwine vha khou ṱoḓa u amba. Ndi a kona u zwi vhona uri mbilu yavho yo lemelwa. Ndo thetshelesa.” Hu amba khotsi a Khaya, vha tshi vho dzulavho kha tshidulu hanefho ṱafulani.

“A tho ngo takalela nga nḓila ye vha tshimbidza mafhungo ngayo na Khaya mulovha.”

“Mutukana o zwifhesa.”

“Ndi zwone, o zwifha, na nṋe a thi ṱuṱuwedzi mazwifhi lini. Fhedzi o zwi ita nge a ḓivha uri vhone vha ḓo fhindulisa hani. Mulovha o amba zwoṱhe zwi mu vhaisaho; o vha toolela one, fhedzi hu tou nga vhone a hu na na ḽithihi ḽe vha doba kha e a amba.”

“Khaya u ḓo pfukha tshiimo itshi tshine a vha khatsho. Hezwo zwa dziodishini zwi tshi tou fhira, u ḓo vhuyelela kha vhuene muṋe a tevhedza lutamo lwa buḓo ḽa vhukuma, a ita zwa vhukuma. Zwino inwi litshani u mu takula sa lushie.”

“Vha amba lutamo lwawe kana lwavho? Vha songo mmbudza uri a vha humbuli a tshi dzhena hafha nḓuni a tshi khou gidima zwiḽa kale e na miṅwaha ya 10. Zwino vhuimoni ha uri vhone vha mu tikedze vho mu khokhomedzela kha buḓo heḽi ḽine ha ḽi funi. O sokou tenda ngauri u a ri funa na u ri ṱhonifha sa vhabebi vhawe.” A vho ndi mme a Khaya.

***

Khotsi a Khaya vha sedza tshinepe tsha ṅwana wavho tshine vha tshe vho tshi fara tshanḓani. Maipfi oṱhe e Khaya a bula mulovha a khou bvuma ṱhohoni yavho. Vho pfa tshililo tshine mme a Khaya vha khou sumbedzisa tshone. Naho zwo ralo, u vhona havho Khaya a tshi khou zwikelela na u vuledza mishumo yavhuḓi ye vhone vha kundelwa u i vuledza zwi vha ṋea dakala. Vha tshi sedza Khaya, vha vhona mutukana uḽa we vhone vha vha vhe ene zwiḽa musi vha sa athu u kundiswa u veledza bono ḽavho nga nyimele ya uḽa musi.

Kani na nṋe ndo no shanduka u vha nyimele i no nga iḽa – ndi amba tshikhukhulisi? Zwiḽa zwe nda vha ndi tshi zwi vhenga, khufha hu tshi vho nga ndo no shanduka zwone nahone ndi vho zwi ita vhaṅwe?

“Kha vha vhofholole mbilu yavho vha ambe nae,” ndi mme a Khaya, vho vha fara kha tshanḓa. “Vha mu thetshelese.”

Masiari a ḓuvha ḽeneḽo ḽithihi, khotsi a Khaya vho pfa maipfi a mufumakadzi wavho a tshi khou tou tshila ngomu havho sa o ambiwaho zwino. Khaya o no vha getheni ḽa tshikolo sa zwe vha langana zwone.

Hezwi vha nḓilani ya u ya hayani, ho vha ho tou hwi! Musi vha tshi swika hayani, Khaya a dobadoba zwithu zwawe a fara vothi uri a ḽi vule.

Kha vha mu imise. Naho vha siho hafha tsini, maipfi a mme a Khaya a dzulela u bvuma ṱhohoni ya khotsi a Khaya.

Vha kapeha tshanḓa tshavho kha tshanḓa tsha Khaya. “Khaya ṅwananga, ni sa athu u tsa zwino,” vha ralo nga ipfi ḽa vhulenda.

Vho ḓo pfa mbilu i tshi vhuya vhudzuloni musi Khaya a tshi dzula hafhu.

“Ndo vha ndi tshi khou sengulusa zwoṱhe zwe na amba zwone, ha dovha ha vha na nyambedzano yanga na mme aṋu ye ya ita uri ndi vhone zwithu nga ḽiṅwe iṱo. Vhonani, nṋe u bva na kale ndo vha ndi tshi tama u vhona zwivhuya fhedzi kha vhutshilo haṋu. Musi ni tshi bebiwa, ndo ḓifulufhedzisa uri ndi ḓo ita zwoṱhe u vhona uri inwi a ni ṱangani na thambulo ye nṋe nda fhira khayo.” Vha ri u amba izwo vha rembuluwa, vha livhana na ṅwana wavho.

“Ndo no ni vhudza uri ndo vha ndo zwi tama na u zwi funa u vha muinzhiniara, fhedzi muloro uyo wo ḓo dzhavhulwa tshanḓani tshanga. Hezwo zwo sika tshilonda mbiluni yanga, tshine tsha kha ḓi vha hone na ṋamusi. Ndi a ḓivhudzisa uri zwithu zwo vha zwi tshi ḓo vha zwi hani. Zwino nṋe ndo vha ndi sa khou vhona zwe nda vha ndi khou ni ita zwone. Tshipiḓa tshiṅwe tsha vhutshilo hanga tsho vha tshi tshi khou ṱoḓa u khunyeledzwa nga u tou vhona fhedzi inwi ni tshi vuledza zwe nṋe nda kundelwa. Huno musi ndi tshi khou ita hezwo zwoṱhe, ndo fhedza ndi tshi khou ni tswela bono ḽaṋu inwi muṋe, ndi amba vhutsilo haṋu. Kha zwoṱhe, ndi khou humbela u farelwa lufhanga, ṅwananga.”

Khaya o tshenuswa nga zwe khotsi awe vha bula. O vha a sa tendi uri hu nga swika na hune vha mu humbela pfarelo.

“Zwithu zwi tshi kha ḓi vha nga iyi nḓila, ndi khou ni ṋea phaṱhutshedzo dzanga dzoṱhe uri iyani phanḓa na u ita zwa mutshino,” vha amba vha tshi khou ṅweṅwela.

Khaya o pfa o ḓala dakalo lwe a fhedza nga u tou kuvhatedza khotsi awe. “Baba, ndi khou livhuwesa.”

“Ndi takalela u ni vhona ni tshi khou tshina, naho ndi sa tendi zwavhuḓi uri marambo haya aṋu a si na nungo a nga tshina,” vha sea nae.

“Matshelo ndi ḓuvha ḽa dziodishini, a vha ḓe vha vhone uri nḓivho na vhukoni zwo anda fhano,” u fhindula a tshi sea.

Hezwi vha tshi tou tsa goloini, vha vhona mme a Khaya vho ima muṋangoni vha tshi ṅwethuwa.

“Zwo naka hani u vhona vhathu vhanga vhane nda vha funa vho takala vhoṱhe,” vha ri u ralo, avho vhavhili vha sendela, vhuraru havho vha kuvhatedzana.

Ri vhudzeni vhuḓipfi haṋu: Ndi ngani ni tshi vhona u nga zwi a konḓa uri vhabebi vha humbele pfarelo kha vhana vhavho? Ni nga humbela pfarelo arali no khakha sa mubebi?