Kanegelo ye e bolela ka dikarogano tše kgolo tše pedi mo Afrika Borwa, le ka mo di kopantšhitšwego ka gona. Ya pele ke “menyetla ya toropokgolo kgahlanong le mafelo a mangwe”. Ye nngwe ke karologano magareng ga bao ba nago le online communication le social media, le bao ba sa kgonego.

Makhomeni ya go itiilela e emela metsana e mentšintši le ditoropo tše nnyane nageng ya rena: tšeo di hlagetšego, di sepedišwa gampe goba di šilafetše, di hloka tshepo. Xoli o re Luniko o dirile phošo e kgolo ka go boa gae, le gore yena mong o nyaka go tšwa a ye toropong e kgolo asap: “Gobaneng nka se nyake go sepela lefelong le? Ke torotswana yeo e hwilego ya go se be le selo selo se e sepelelago.”

Ee, go na le kgakanego mebasepaleng e mennyane. Ministera wa Cooperative Governance and Traditional Affairs, Dr Zweli Mkhize ka May 2019 o rile: “…. gore masepala e 87 – seo e ka bago tee-tharo ya mebasepala ya Afrika Borwa ye 257 ka moka – le gabjale ga e šome gabotse goba e tlalelong.” O bontšhitše mathata a mabedi. Bja pele …. bo amana le bogolo le sebopego sa mebasepala. Bjo bongwe ke taolompe ka baka la “go se tielele ga dipolotiki goba go tsena ka bogare ga tšona, bomenetša le go hloka bokgoni.” (www.thesouthafrican.com/lifestyle/opinion/south-africacn-municipalities-dysfunctional/)

Eupša Ke lentšu la Gago e tutuetša kholofelo. E bontšha ka moo batho bao ba nago le mangwalo a bokgoni bjale ka Luniko, le baetapele bjale ka Jezile, ba ka matlafatšago baswa gagolo, go hwetša lentšu la bona, go hlatha diphetogo tša mmušo wa selegae tšeo ba di nyakago, le go kopana gore ba di nyake.

Luniko o na le mangwalo a Marketing, kua Joburg o be a hweditše internship, e bile a na le phihlelelo ya methopo ya mahala bjalo ka JobGazzete. O be a blogger e bile a Instagrammer a bile a na le balatedi ba go feta 4000. O bone a kgona go hlohleletša bagwera ba gagwe ba boikgopolelo. Eupša e kaba mmagwe o rerešitše, gore gona moo Makhomeni e nnyane, “Luniko o tla loka. Ke sealoga gomme o tla hwetša sengwenyana”?

Re lemoga ka pela gore ešita le dialoga di phela seripagare sa bophelo toropong tše di nnyane: ba hloka mešomo, ba jewa ke bodutu, ba bolawa ke madila dithabeneng. Pefelong le manyaming a bona, bagwanti ba ile ba fiša bokgobapuku. Dipoelo ke tše šoro: “Se e be e le ditaba tše mpe. Luniko o be a gopotše go etela bokgobapuku bjoo gomme a somiše ditirelo tša bona tša internet tša mahala … O be a swanetše go gopodišiša gape gore o ile go dira bjang dikgopelo tša mošomo.” Xoli ga bjale ga a na mo a ka dirago diporojeke tša gagwe tša dirisetšhe tša matric(marematlou). Badudi ga bjale ba na le dipuku tše nnyane tša tšhušumetšo le go ithabiša.

Tshenyo ya go swana le ye e laetša go hloka ponelopele. Ga gona tšhelete ya go no aga ka leswa. Makhomeni e ka se hwetše bokgobapuku bjo bongwe mola go na le makgolokgolo a mafelo a mangwe ao a hlomilego mothaladi ka pele ga bona bjale. Se se no swana le dikliniki le dikolo gammogo le dikantoro tša taolo tšeo di sentšwego)

A re thomeng kago ahlaahla phihlelelo ya internet le social media. Luniko o a tseba gore bagwera ba gagwe ba social media ba a thabiša eupša ‘ke ba boikgopolelo’ ga se ba mmakgonthe, ebile bontši bja social media ke batho ba bofora ba phela “maphelo a makagone” a bofora. Eupša kanegelo ga e mabapi le seo. E mabapi le ka moo goba le internet go lego mohola ka gona kgokaganong, go hwetša mošomo le ditšhupetšong. E mabapi le Luniko le Jezile ge ba thoma go ratana ka lerato la makgonthe, gomme mmogo ba šomiša phihlelelo yeo go hlabolla torotswana ya gabo bona, moo ba kwago kamano go malapa le lefelo.

Lefaseng la mošomo, sa pele, o swanetše goba le internet gore o tsebe ka bontši bja mešomo yeo e lego gona. Ešita le “molaetša wa go no botša ka molomo” o šoma gantši ka Facebook le whatsApp. Sa bobedi, go bohlokwa go ba le internet gore o kgone go dira dikgopelo tša mošomo. Bontši bja mafelo ga ba amogele “batho ba go no tla ba itshepelela.” O romela CV ya gago online, yaba gona o eba le interview ka mogala goba Skype, gomme mafelelong wa bitšwa ka sebele le lebelelane. Batho ba go nyaka mošomo ba hloka goba le internet le data ya mahala.

Ka fao, go ba le internet ke gape go ba le mešomo e mefsa ya go fapana:“… o ile a lebelela gape mešomo yeo a ka e dirago a le kgole, go swana le go hlokomela di account tša social media tša dikhamphane tše dinnyane, goba go blogger. O be a agile bolatedi mola a e sa le yunibesithing gomme ga bjale a be a ipotšiša gore e be e le ya eng.”

Goba le internet go activism le phetogo gona? Jezile o be a latela Luniko, ebile a kwešiša gore boradipolotiki le bašomedi ba mmušo ba ka šomiša social media go tšwelela. Makhomeni mokhantshelara wa mothomogolo, le Jezile wa le go-getter, “… o nagana gore ge a ka kgona go gogela baswa ka lehlakoreng la gagwe, dilo di ka fetoga. Ge baswa ba bantši ba ka ba le kgahlego gomme ba dira phethišene mmušong wa selegae, ba ba le tsebo ka seo se diregago, Sebakeng sa gore ba ngongorege ka gore mmušo ga o dire selo, mohlomongwe re ka fetola toropo ye.”

Luniko o tsopola bjo bongwe bja mathata ka se: “Mohlomongwe ga ba tsebe gore bjang … Mohlomongwe ga ba kgone go hwetša tshedimošo yeo e ka ba thušago.”

Jezile o fetola ka gore yena, yena thwi, ka bokgoni bja gagwe bja social media, a ka tutuetša le go hlohleletša: “Ke moo o tsenago gona moo. O ka ba thuša go hwetša ditsela tšeo. O ka ba thuša gore ba be le tsebo.’’

Jezile ga a nyamišwe ke dipelaelo tša Luniko tša gore social media “ga se ya mmakgonthe” ebile e a potlakile. Dikhamphane tše dikgolo di a thoma gomme tša metšwa ke taba tše dingwe.” O nagana gore ba ka ba sehlopha se segolo, yena a tliša melaetša gomme Luniko a e romela go baswa ka ditsela tšeo ba ka di hwetšago ga bonolo ebile ba ka itswalanyago le tšona.

O mo kgopela gape le go bolela kopanong ya setšhaba, eupša o jewa ke dihlong, e sale yo mofsa kudu moo gae gomme a hloka le kgonthe. Eupša, seo ke sona seo social media e lego: e ka fa batho ba dihlong le ba go se kgone go bolela lentšu la bona. Luniko o nyamiša Jezile ka nako yeo, eupša poll ya gagwe ya internet ka morago yeo e lego mabapi le seo batho ba go dula ditoropong tše nnyane ba se nyakago metseng ya gabo bona e tlala naga.

Jezile o kgonthišiša gore o be a bolela therešo ge a be a re. “Eupša batho ba bantši ba ikwa ba e na le maatla moo dipolatefomong tšeo. Seo ke se bolelago ke gore, ge ba ka e šomiša gabotse, go re botša seo ba se hlokago, go lwa, gona mohlomongwe re ka fihla felo tsoko.”

Luniko o thoma go tutuetšega, ‘o hwetša mollo wa gagwe’ ka selo seo se mo fago morero mo toropong: “Le ka thoma ka go hwetša tšhelete go tšwa mmušong ya resource centre goba senthara ya mešomo, la thuša batho gore ba tholwe.” … “Goba at least le no ruta batho gore ba šomiše bokgoni bja bona go itlholela menyetla.”

Moanegwa yo Jezile ke letswalo la rena le molato ka moka ge a latofatša batho ka go se tšee maikarabelo ka go hlola phetogo, go ‘ba phetogo.’

Ge Luniko a botša batheeletši ba radio: “Mogwera wa potego o kile a mpotša gore ge o sa tšee kgato ka sengwe, o šetše o kgethile goba kgahlanong le sona. Go no swana le phetogo. Ge o sa lwele phetogo yeo o ratago go e bona, gona o tla no dula o balabala ka gore ga gona phetogo.”

Sechaba se fetoga ka lebelo, thekenolotši e gola ka lebelo, mešomo e a fetoga. Bontši bja setšhaba ke baswa, bao ba amogelago phetogo.

Mmago Luniko wa bohlale o rile: “Ga se ke go romele unibesithing go …. Phela bophelo bjo go hloka selo. Ke go rometše ….. gore o ithute tše ntšhi, o bulege mogopolo gomme o tope monyetla o mongwe le o mogwe woo o tšwelelago go wena ……. Nako ya rena e fetile. Ke nako ya lena bjale.”

Mothopo wa go nyaka – mošomo online ke wo: Lulaway Job Centres. (https://www.lulaway.co.za/find-a-job/find-a-job-centre/.) Ba re “…. Ka tshomišano ya rena le dikgwebo potlana tša legae, NGOs, le di agencies tša mmušo, Lulaway e thomile kgokagano ya go feta 200 ya disenthara tša mešomo naga ka bophara … Profile ya gago le di tokomane tša tlaleletšo di tla uploadiwa databaseng. O tla tšewa le senepe. Dikantoro tša rena tše dikgolo di tla processa kgopelo ya gago, gomme mo matšatšing a se ma kae o tla hwetša SMS e na le link ya gore o feleletše tshekatsheko …. Ge o šetše o ngwadišitšwe, o tla fihlelela mešomo ya bahiri le menyetla ya di internship.